Definicija i poreklo pojma hipotermija
Hipotermija je pojam koji se odnosi prevashodno na medicinsku terminologiju i definiše se kao pad telesne temperature ispod bazalnih vrednosti za normotermne organizme, kakav je i čovek, te se smatra da se hipotermija odnosi na telesnu temperaturu koja je merena aksilarno i čija je naime izmerena vrednost manja ili jednaka 35 ˚ C.
Generalno se bazalna temperatura koja se smatra normalnom, i za čoveka iznosi 36 ˚ C do 37 ˚ C, stvara ravnotežnim odnosom između proizvodnje i potrošnje metaboličke energije koja je ipak vrlo jasan rezultat ćelijskog i tkivnog rada i produkcije ATP-a (adenozin tri fosfat), a kao osnovni uzroci disbalansa u smislu pregrevanja ili hipertermije, i rashlađivanja osnosno hipotermije se dalje navode svi oni egzogeni ili endogeni činioci koji navedenu ravnotežu remete, te tako na primer hipotermija nastaje kada je potrošnja energije povećana ili je njena produkcija smanjena.
U medicini je hipotermija uvedena u red takozvanih urgentnih stanja, te zahteva da se odmah nadoknadi toplota koja se izgubi, te se hipotermija najčešće vezuje za samu fizičku otpornost organizma, kao i za mesto stanovanja i češća je u takozvanim ekstremnim uslovima (na primer velike nadmorske visine ili dugo ronjenje u hladnim dubokim vodama).
Smatra se da se u ekstremnim uslovima telesna toplota mnogo brže gubi nego što se produkuje, pa se tako dešava da se organizam da bi se zagrejao dovodi u jedno vrlo teško stanje pada svih metaboličkih funkcija i potencijalnog letalnog ishoda zbog smrzavanja, jer je normalna telesna temperatura oko 36,2 ˚ C do 37 ˚ C, a hipotermna je praktično manja od 35 ˚ C, što svakako pak usporava rad srca, protok krvi, funkcije vitalnih organa i organizam zapada u jedno stanje koje se završava vrlo nepovoljno, o čemu će biti reči u nastavku teksta.
Podela hipotermije prema stepenu težine i njeni najčešći uzroci u medicinskoj praksi
Kada je hipotermija u pitanju, ona je svakako sama po sebi stanje koje je veoma hitno i zahteva promptno reagovanje, ali je važno i to da se ona stepenuje po svojoj težini, te se deli na blagu, umerenu i tešku ili duboku hipotermiju.
Blaga hipotermija se po pravilu javlja u rasponu telesne temperature od 32,2 ˚ C do 35 ˚ C, te se opet i ona sama može podeliti na neke podtipove, jačeg ili manje izraženog stepena – dakle, kada je temperatura tela između 34 ˚ C i 35 ˚ C, javlja se osetna jeza i drhtavica, te organizam koristi odbrambene mehanizme za nadoknadu toplote, povlačeći krv iz periferije da bi je nadomestio svim vitalnim organima, pa koža i pre svega okrajci ekstremiteta, kao i nos i ušne školjke postaju hladni (to su takozvani delovi tela koji su poznati kao periferni delovi ili akrosi); kada se dalje pak temperatura organizma spušta na 32,2 ˚ C do 34 ˚ C, drhtavica je jasno uočljiva, pokreti su usporeni i organizam postaje „uspavan“ ili letargičan i ne može da obavlja osnovne radnje, te je veoma spor metabolizam i živi se na „rezervama energije“.
Umerena hipotermija po definiciji obuhvata vrednosti temperature tela od 28 ˚ C do 32,2 ˚ C, te se tada jasno uočavaju manifestacije pada telesne temperature, kada se usporavaju refleksi, telo je hladno i jedva se vrše osnovni pokreti, govor postaje usporen i kognitivne funkcije počinju da se polako gase i mogu da se jave prve manifestacije poremećaja senzorijuma u smislu konfuznog stanja ili pospanosti i letargije.
Teška ili duboka hipotermija je stanje koje podrazumeva pad telesne temperature na nivo ispod 28 ˚ C, kada se javlja cijanoza, hladna koža i periferna vazokonstrikcija, kao i opšta ukočenost i nesposobnost bazalnih pokreta, te i usporavanje pulsa i disanja, tahikardija, poremećaj svesti u smislu početne konfuzije, sopora pa do potpunog gubitka svesti, kao i mogućnost da se desi prestanak rada srca i prestanak disanja, te stadijum kome koji može da se završi letalno.
Osnovni problem jeste u tome da se rana hipotermija teško uočava zbog aktiviranja fizioloških kompenzatornih mehanizama u organizmu, ali su svakako poznati najznačajniji faktori rizika za ovo stanje, kao svakako i najčešći uzroci, te kliničke manifestacije koje su vrlo upozoravajuće.
Dakle, najvažniji faktori rizika za nastanak hipotermije su – starije životno doba; kao svakako i doba novorođenčadi i odojčadi; neadekvatna odeća i obuća koja ne štiti od ekstremnih uslova; te i upotreba lekova iz grupe barbiturata ili hipnotika; pa neki edokrini poremećaji kakvi su pre svega pak hipotireoza i hipoglikemija; neurogeni faktori (Parkinsonova bolest; moždani ishemijski ili hemoragični insult); multisistemski faktori (hepatična i renalna insuficijencija; septička stanja; šokna stanja; poremećaji metaboličkih funkcija); kao i opekotine; imunološka slabost; maligne bolesti; nepokretnost koštano zglobnog sistema i drugi.
Poznato je da se telesna toplota stvara kao energija iz ATP-a određenim hemijskim procesima i koristi se za rad i normalno funkcionisanje organizma, te se stvara jedna nužna homeostaza, a ona toplota koja se ne iskoristi za rad, gubi se kao višak iz organizma mehanizmima – kondukcije (to je odvođenje toplote); konvekcije; znojenjem; evaporacijom; izdisanjem; preko zračenja.
Akutno izlaganje hladnoći, organizam kompenzuje pojačanim i ubrzanim radom srca (tahikardija i porast protoka krvi), te aktivira vazokonstrikciju perifernih krvnih sudova kako bi se obezbedio rad vitalnih organa, ali kada se desi da telesna temperatura u nekim ekstremnim uslovima padne ispod 32 ˚ C, mehanizmi kompenzacije više ne mogu da pomognu, te se rad srca usporava, dalje se usporava i frekvenca i pada minutni volumen, remeti se sprovodna aktivnost miokarda i dolazi do potencijalne fibrilacije komora sa mogućim srčanim zastojem, ili se povećava viskoznost krvi, mpa postoji rizik od tromboza zbog diseminovane intravaskulne koagulacije.
Pored svega navedenog, prisutni su i psihogeni poremećaji, pre svega halucinacije, te i stanje svesti biva poremećeno u različitom stepenu, do amnezije i kome, pa se remeti i acido-bazni status i dolazi do poremećaja na ćelijskom nivou koji su opet potencijalno letalni.
Smatra se da su najčešće osobe starije od 75 godina podložne hipotermiji iz dva osnovna razloga:
– prvo jer njihovo telo sa starenjem usporava metaboličke funkcije te se u slučaju izlaganja vrlo i jakoj hladnoći puno sporije adaptira;
– drugo jer termoregulacioni centar koji se nalazi u hipotalamusu kod starijih osoba teže uspeva da prepozna varijacije u temperaturi i tako je manje osetljiv na promene, i kada one postanu vrlo i drastične, tek tada se registruju, a obično je već u pitanju teži stepen poremećaja.
Koji su najčešći uzroci nastanka hipotermije u medicinskoj praksi i kako se ukazuje pomoć?
Kao najvažniji i posve pak i oni najučestaliji faktori koji su etiološki ili uzročni za nastanak stanja hipotermije se navode:
Dug boravak na hladnom vremenu ili pak izlaganje ekstremnim temperaturnim uslovima, uz neadekvatnu odeću i/ili obuću, što lako dovodi do gubitka toplote i stvaranja promrzlina;
Predug boravak u hladnoj vodi ili akcidentalno upadanje u hladnu vodu a potom i niska spoljna temperatura okoline kada nema mogućnosti da se organizam zagreje;
Boravak u rashlađenim prostorijama pre svega kada su u pitanju deca i stare osobe koji nemaju sposobnost brze adaptacije i zapadaju u stanje hipotermije.
Prva pomoć se u slučaju hipotermije mora ukazati do dolaska ekipe hitne medicinske pomoći ili do transporta u urgentni centar, a ona podrazumeva – najpre izbegavanje masaže promrzlih delova tela, te potrebu nežnog postupanja, jer naglo izazivanje cirkulacije krvi može da izazove srčani ili moždani udar; skinuti osobi mokru odeću i dati joj svoje suve komade garderobe, te ako postoje za to uslovi i premestiti je na neko toplo i suvo mesto; u slučaju da se osoba nalazi u besvesnom stanju potrebno je da se okrene u bočni položaj ili ako ima plitko disanje da joj se daje veštačko disanje; ako postoji mogućnost osobi koja je pothlađena treba dati topli zaslađen napitak bez alkohola i bez kofeina; tople obloge se nikada ne smeju stavljati na periferne delove tela koji su bili izloženi direktnoj hladnoći, te je preporuka da se stave na grudni koš, na vrat ili na preponsku regiju.
Generalno je pravilo da se dijagnoza hipotermije postavlja nakon dva merenja na različitim mestima na telu (koja su predviđena za merenje temperature), te terapijski pristup u slučaju pothlađenosti podrazumeva aktivno i unutrašnje i spoljašnje zagrevanje (dakle udisanje vlažnog kiseonika; ispiranje peritonealnog i pleuralnog prostora davanjem fiziološkog rastvora od 40 ˚ C do 50 ˚ C; stavljanje toplih obloga, i pokrivanje suvim toplim ćebadima; smeštanje u toplu prostoriju), kao i eventualno „zagrevanje krvi“ pomoću postupka eksangvino-transfuzija pomoću aparata za hemodijalizu.
Krucijalno je da i postupak prve pomoći kao i stručno pružanje medicinske pomoći u samoj pak zdravstvenoj ustanovi moraju da se sprovode postepeno, jer se može desiti da se usled naglog zagrevanja površine tela javi vazodilatacija ili jedno proširenje perifernih krvnih sudova, ali sa povlačenjem krvi iz vitalnih organa, kada postoji rizik od njihove ishemije i može da nastane smrt osobe koja je primarno spasena smrzavanja, a zbog ishemičnog infarkta srca ili pak mozga.
