Definicija i poreklo pojma ekspresionizam
Prema definiciji je ekspresionizam termin koji je poreklom od latinske reči expressio u značenju izraz, način izražavanja, te je postao jedan od najvažnijih pravaca u kulturi i u umetnosti na početku XX veka.
Generalno se smatra da su različite teorije o samom postanku pojma ekspresionizam, pa je jedna od takvih naglašavala da je reč osmislio likovni kritičar Luis Voksel, a što je smatrao i jedan od najpoznatijih francuskih slikara Matis.
Sa druge strane je poznati namački časopis iz Berlina („Der Sturm“), ovako nazivao određenu skupinu umetnika, pre svega slikara koji su pripadali ovom pravcu, dok se generalno smatra da je ekspresionizam u Nemačkoj i Austriji primarno jedan književni pravac koji je nastao u razdoblju između 1910. i 1924. godine.
Danas se zna da je ovaj pojam ekspresionizam, najviše posmatran kao određenje jedne epohe i pravaca u umetnosti, slikarstvu, vajarstvu, književnosti, na filmu i u pozorištu, te je jedan deo i društva i obeležje je epohe XX veka.
Pojam ekspresionizma u književnosti – najpoznatiji predstavnici ovog književnog pravca
Poznato je da su ekspresionizmu kao pravcu u književnosti, pre svega kada je u pitanju Nemačka, koja se i smatra danas „kolevkom“ ekspresionizma u književnosti, bili modernisti, među kojima je svakako i najpoznatiji pesnik Rajner Maria Rilke, dok su tada „delovali“ i poznati teoretičari ekspresionizma, kao Herman Bahr (poznati književnik i dramaturg i novinar), kao i Gottfried Ben (nemački ekspresionista i književnik, lirski pesnik i esejista).
Kod ekspresionista je u književnosti praktično jedan „predominantan lajtmotiv“ bio „krik“ (kao na istoimenoj slici Eduarda Munka), a da bi se pre svega na takav neki način mogli napisati što „vernije“ svi užasi i strahote Prvog svetskog rata, pa nije ni čudno da se baš u Nemačkoj i Austriji ekspresionizam razvio kao pravac u literaturi.
Osnovna načela u književnom ekspresionzmu, jesu shvatanja da svaki umetnik mora da iskaže svoj „lični stav“, pa su i zato pisana dela bila dosta subjektivna, jer su posmatrana kroz prizmu osećanja samoga pisca, i tako su praktično postajala dosta subjektivna i nerealna, a što je naime generalno bila jedna od glavnih odlika romantizma kao pravca (koji je u Evropi bio popularan kao pravac krajem XVIII veka).
Pored prenaglašenog induvidualizma i prejakog ispoljavanja ličnih stavova i emocija u pisanju, ekspresionistička dela je odlikovalo još i korišćenje određenih simbola u pisanju, korišćenje i naglašavanje „boja“ (kroz opise neke situacije ili ličnosti u hladnim ili toplim bojama da bi se tako dočarao njen karakter), te i takozvana „racionalizacija i skraćivanje i sužavanje izražavanja“, ali i neke jezičke promene koje su uvođene i koje su ličile na neke druge pravce pre svega one avangardne (nadrealizam; dadaizam; futurizam).
Svakako su najpoznatiji ekspresionisti bili Rilke; Bahr; August Stram, Georg Trakl; Benn i drugi, mada su se i kod većine pesnika i pisaca tog vremena uvek u delima nalazile makar neke odlike i karakteristike ekspresionizma.
Kako se i ranije već napominjalo, posebno su „jaka struja“ bili ekspresionisti kao književnici u Nemačkoj, a njih je veoma podstakao rad i uticaj Gottfrieda Benna, koji je bio i lekar te je imao i direktan uvid u sve te „strahote koje je doneo rat“, i što je i opisao (svakako tu uz isticanje svojih subjektivnih osećanja) u svom najpoznatijem delu „Mrtvačnica“, koja je pesma koja oslikava direktno sve ono sa čime se ovaj pesnik radeći kao lekar i susreo u praksi u vreme ratnog stanja.
Kada su pak u pitanju neke baš one konkretne književne vrste, ekspresionizam je najviše bio tu i zastupljen u poeziji i u dramskim delima, te je u pesmama najčešći „motiv“ bio grad i rat, i one su pisane u kratkim formama, obično bez rimovanja (ili u takozvanom slobodnom stihu), te baš i bez upotrebe znakova interpunkcije, sa čestom dominacijom i „estetike poruživanja ili ružnoće, sivila i tamne boje“ koja je dominirala pesmama, a sve da pojača osećanje koje je pesnik predstavio.
Sa druge strane, pisane drame su imale karakteristčne monologe, te dosta pantomime ili scena sa previše glumaca, te i puno boja, jaku muziku i dominirao je generalno pokret, a kao ključni motiv predstave po napisanom tekstu.
Mada proznih pisaca u ekspresionizmu nije bilo toliko puno, ipak su oni bili i ostali neki od zauvek najvažnijih umetnika do danas, a naravno da je od njih najpoznatiji bio Franc Kafka, sa epohalnim delima „Proces“ i „Preobražaj“, kao i švajcarski pisac Herman Hese sa svojim delom „Stepski vuk“, te i američki nobelovac Vilijam Fokner sa delom „Buka i bes“ i francuski pisac i filozof Alber Kami.
Pojam ekspresionizma u muzici – najpoznatiji ekspresionistički kompozitori i njihova dela
Mada je generalno gledano vrlo teško jasno definisati i razgraničiti ekspresionizam u muzici, ipak je jasno da su njegovi zašetnici Kleod Debisi i Moris Ravel, ali se sam pojam jednog „muzičkog ekspresionizma“ najčešće povezuje sa nemačkom Drugom bečkom školom, i sa učenicima vrlo poznatog autrijskog kompozitora Arnolda Šonberga, a to su bili pak Anton Fridrih Vilhelm von Vebern i Alban Berg.
Bergove dve opere se smatraju klasicima XX veka (opera „Lulu“ i „Wozzeck“), pre svega jer vrlo umešno kombinuju dodekafoniju sa elementima ekspresionizma, kao i sa radnjom, dizajnom prostora i scenografijom, koje je takođe i osmislio sam autor.
Pojam ekspresionizma u slikarstvu – najpoznatiji ekspresionisti i njihova likovna dela
Svakako je jasno da je u likovnoj umetnosti pravac ekspresionizma ostavio najviše traga, i javio se kao takav primarno u Austriji i Nemačkoj, opet krajem XIX i početkom XX veka, a kasnije se u nekim recimo „ublaženijim“ varijantama proširio na ostatak Evrope, pre svega na Francusku.
U ranim 1900-tim godinama, nemački ekspresionizam je u umetnosti bio dominantan, te je bio jedan skoro pa idealistički pokret, koji je „odbijao“ sve ono što je naturalizam, i koristio je vrlo i neke prejake boje da pokaže emocije i da na takav način pojača umetnički dojam.
Mada je kao pravac ekspresionizam u slikarstvu nastao tek oko 1905. godine, neki njegovi rani elementi se mogu pronaći u slikama Vinsenta van Goga (koji i jeste izvršio najjači uticaj na sve ostale francuske ekspresionističke slikare), te i u delima Pola Gogena i Henrija de Tuluz Lotreka.
Međutim, i danas se smatra da je onaj „pravi začetnik“ ekspresionističkog slikarstva bio zapravo norveški slikar Edvard Munk, i njegovo najpoznatije delo „Krik“, postalo je „lajtmotiv“, a koji je imao mesto u svim sferama umetnosti u periodu tj eri ekspresionizma.
Poznato delo „Krik“, koje obiluje jakim bojama u svojoj je originalnoj verziji nastalo još davne 1893. godine (a što je čak deceniju pre nego što je ekspresionizam kao pravac utemeljen i pre no je i osnovana takozvana ekspresionistička škola u slikarstvu).
Slikar je Edvard Munk je 1895. godine izmenio svoju prvobitnu verziju slike „Krik“ i odradio potpuno beskoloritnu verziju, jer je verovao da zapravo samo „crno-bela“ forma može zaista da dočara suštinu, i da je „bezbojnost“ prava i univerzalna slika patnje koju slika dočarava.
Kada su u pitaju prva i ona prava ekspresionistička „slikarska društva ili škole“, ona najstarija, i zvanično prva jeste i nastala u Drezdenu pod nazivom „Die Brucke“ ili prevedeno „Most“, 1905. godine, i suština je bila u tome da je naglasak bio na emocijama i na doživljaju kao baš glavnim elementima u radu, te i jedan od glavnih motiva i elemenata rada jeste bio pejzaž, te i priroda kao takva, gde je sve dočaravano bojama i bogatim koloritom.
Najvažniji predstavnici ove slikarske skupine su bili – Ernst Ludvig Kirnher (slikar i vajar); Emil Nolde (nemački slikar i grafičar); Karl Rotluf, ali su generalno oni svoje ideje i uticaj imali pak u takozvanim „fovistima“ (fovizam je umetnički pravac koji je nastao 1905. godine u Francuskoj), a čiji su najpoznatiji i najistaknutiji predstavnici bili Vinsent Van Gog; Pol Gogen; Tuluz Lotrek i Edvard Munk.
Sa druge strane je u Minhenu 1911. godine nastala druga ekspresionistička grupa, koja je imala ime „Plavi jahač“ (po istoimenoj slici Vasilija Kandinskog, koji je bio poznati ruski slikar koji je emigrirao u Nemačku), a koja je okupila pored pomenutog Vasilija Kandinskog i njegovog baš dobrog kolegu Franca Marka, i slikare i umetnike među kojima su i August Make; Pol Kle; te i Aleksej fon Javlenski (ruski slikar i jedan od začetnika ekspresionizma).
Postoji i takozvani apstraktni ekspresionizam, koji jeste naziv za jednu grupu umetnika u SAD u Njujorku, čija nje odlika stvaranje slika koje su vrlo „stzrastvene“ i emotivne, te sa veoma puno boje, koja se nanosila u „debelim slojevima“ i sa puno „realne mase i težine“ na platnima.
Ovakav je pravac postao poznat širom sveta zapravo najviše zahvaljujući američkom slikaru Pol Džeksonu Poloku, i bio je jedna svojevrsna kombinacija „škole“ Vasilija Kandinskog i stvarnih načela i principa ekspresonizma, a uz pomenutog umetnika, istaknuti su predstavnici bili – Franc Klajn (američki slikar nemačkog porekla) i Vilem de Kuning (holandsko-američki slikar).
