Definicija i poreklo pojma avangarda
Po definiciji je avangardno nešto što je epohalno, vanvremensko, ispred svog vremena, elitno, te se kao pojam najviše primenjuje u umetnosti i kulturi, a potiče od francuske složenice avant (napred, ispred, iznad, izvan) i garde (čuvati, paziti, očuvati).
Generalno je po svom poreklu ovaj pojam u istoriji označavao jednu grupu intelektualaca ili umetnika, koji su svojim delima, razmišljanjima i zalaganjima bili „ispred svoje epohe“ i van vremenskog razdoblja u kome su živeli i stvarali, te su imali ulogu da počnu neke nove tokove u društvu, politici i kulturi i umetnosti, koje su se smatrale elitističkim i naprednim grupacijama.
Iako nisu sinonimi, avangarda i elita su sličnog značenja i pretpostavljaju da se u određenoj sferi stvara ono nešto izuzetno, epohalno, rizično i malom broju ljudi razumljivo, te su osobe koje su avangardne ili osuđene na neki vid nerazumevanja, ili pak veoma cenjene kao začetnici nečega novog i posve i izvanrednog.
Iako je malo neobično, pojam avangarda se u francuskom jeziku najpre upotrebljavao u vojnoj terminologiji, te označavao one delove vojske ili vojne trupe, koje su predvodile vojsku i išle su ispred nje, te pokazivale na neki način svu moć i sjaj neke vlasti, i upozoravale neprijatelje na veličinu i moć vojske svojim stavom, elitističkim ponašanjem i specifičnim izgledom (iako često nisu bile primarno borbene formacije).
Pojam avangarda u umetnosti i literaturi
Svakako je kako je i ranije istaknuto, avangarda i ranije i danas, termin koji je najveću primenu našao u umetnosti i u književnosti, te se o njegovom poreklu i tačnom početku upotrebe u sferi kulture dugo razmišljalo i pretpostavlja se da je reč kao takva upotrebljena prvi put u XIX veku u Parizu.
Naime, date 1863. godine je grupa umetnika u Parizu organizovala svojevrsnu umetničku „anti izložbu“ pod nazivom „Salon odbačenih“, koja je bila suprotstavljena postavka tada uobičajenim kulturnim i umetničkim okvirima akademskog stvaralaštva u tadašnjoj Francuskoj prestonici, i pak kojom je postojala potreba da se izrazi svojevrsni bunt, jer je umetnost sve više postajala baš i prilagođena potrebama elitističkog društva i pretila da iz dopadljive postane pravi kič i šund.
Međutim, po nekim drugim teorijama, pojam avangarde je upotrebljen prvi put 1825. godine u svojevrsnom eseju Olinde Rodrigez, „Umetnik, naučnik, industrijalac“, kojim je ona na neki način smatrala da umetnici i književnici treba da „osveste“ narod i da su oni upravo ta napredna elita koja je dužna i koja jedina može da otpočne one prave društvene, političke, ekonomske i kulturne reforme, koje su preko potrebne učmalom društvu koje je izgubilo smisao pod teretom industrijalizacije.
Termin avangarda su u tadašnje vreme bez jasne definicije i objašnjenja, ali sa predstavom da treba da predstavlja ono napredno, posebno, dobro i vanvremensko, objašnjavali i u svojim delima navodili i Renato Pođoli u delu „Teorija avangardne umetnosti“ iz 1962. godine, kao i Piter Burger u delu „Teorija avangarde“, iz 1974. godine.
Već sa početkom XX veka, pre svega u Francuskoj i Nemačkoj, pojavljuju se u slikarstvu baš i potpuno novi pravci, definisani kasnije kao nadrealizam i kubizam, te ekspresionizam i u Rusiji futurizam, ali koji isprva i nisu smatrani umetnošću jer su bili ispred datog vremena i nisu bili jasni onima koji su sebe smatrali vrsnim poznavaocima umetnosti, jer su stvoreni kao jedan vid bunta i tako je otpočeta sasvim nova epoha u slikarskom stvaralaštvu.
Upravo je pomenuti futurizam u Rusiji, nazvan „Ruska avangardna umetnost“, jer je imao pak tendencije da ide ispred vremena Revolucije i da stvara nove pravce koji su kasnije bili daleko cenjeniji i stekli veliki broj pobornika, kada su i definisani kao poseban pravac.
Evropska književnost je takođe bila svojevrsni izraz avangarde, pre svega u Francuskoj, Češkoj, Rusiji, Italiji i Nemačkoj, ali je ona svojim uticajem relativno oslabilja u periodu posle Drugog svetskog rata, da bi se opet krajem XX veka „vratila“ u dramskim komadima, kao i u slikarstvu, proznoj književnosti i pozorišnim izvedbama.
U razvijenoj posleratnoj Evropi, avangarda je postala jedan deo opšteprihvaćenog modernističkog stila, shvatanja i mišljenja, a kod nas je postojala takozvana „srpska avangarda“, kada se razvio svojevrsni beogradski nadrealistički pokret u umetnosti i književnosti, te u kulturi i društvu uopšteno.
Kada se pokuša grupisanje umetničkih pravaca koji se ubrajaju u avangardu, i danas postoje baš brojne nedoumice i sukobi mišljenja, ali je činjenica da su kao jasno definisani avangardni stilovi i novoformirani pravci koji su se kasnije potvrdili i utvrdili – apstraktni ekspresionizam; fovizam, impresionizam; futurizam; nadrealizam; minimalizam; neoklasicizam; simbolizam; kao i pank; alternativni pravci u muzici; soc-realizam; pop-art; post-rok; suprematizam; primitivizam; te i progresivni rok; dadaizam; sajber-pank; zenitizam i mnogi drugi.
Po novijim shvatanjima, avangarda se po ugledu na prve vojne redove u Francuskoj, odakle je i potekla kao pojam, danas definiše kao svojevrsna „društvena sila ili snaga koja krči put“, ona sila koja usmerava na prave vrednosti, kao i ono što pokreće, menja, stvara nove tokove i pokušava da se izbori za univerzalne i prave vrednosti, a za koje je odgovorna elitistička društvena manjina koja ima veliki uticaj u raznim sferama iz kulture i drugih oblasti društva u kome živimo.
Onaj ko se smatra avangardnim, jeste osoba koja prednjači u nečemu, koja je dovoljno hrabra da počne nešto novo i izvanredno, te koja se ne boji kritike i koja je suštinski dovoljna da preokrene dotadašnje tekovine društvenih shvatanja.
Tako je među umetnicima, Pablo Pikaso, smatran avangardnim kao tvorac kubizma kao pravca, iako je kubizam utelotvoren ranije ali nije bio prihvaćen sve dok ga Pikaso kao već ostvareno ime u umetnosti, nije pokrenuo kao lični pravac i počeo da stvara po njegovim principima.
Takođe, jedan od najvećih nadrealista u slikarstvu je bio Salvador Dali, koji je radio onako kako je odgovaralo njemu a ne narodnim masama, i iako je često bio kritikovan i osporavan, danas se smatra genijem i jednim od najvrsnijih avangardnih umetnika svih vremena.
Utemeljivač pop-arta kao pravca je bio čuveni Endi Vorhol, slikar, fotograf, umetnik svoje vrste, koji je ostavio trag na kulturnoj sceni, jer je upravo uneo nešto inovativno, i uvek je „išao po vrlo tankoj liniji“ između kiča i onoga vanvremenskog i izvanrednog.
