Definicija i poreklo pojma alegorija
Alegorija predstavlja stilsku jezičku figuru, koja se upotrebljava da se izrazi neko preneseno ili metaforičko značenje, ali uz formu naglašavanja, preuveličavanja, ili da se nešto vrlo „banalno“ prenese u „uvijenoj“ formi ili „pojačanom“ značenju.
Izražavanje koje je u književnosti označeno kao alegorijsko je prostije rečeno slikovito, lepo ili ulepšano, ali opet jasno naglašeno, kako bi se „pojačala“ iskorišćena metafora i na taj način se i istakao značaj nečega o čemu se piše u određenom književnom delu, ili se govori u jeziku uopšte.
Reč alegorija je poreklom od grčke reči – allegorein, koja se prevodi kao pričati na neki drugačiji način, govoriti slikovito, ulepšati neko značenje, preterati u nečemu.
Sa druge strane, od reči alegorija je izvedena i glagolska forma – alegorisati, te ona znači da se o nečemu ne govori „direktno“, već se nešto prezentuje u „uvijenoj formi“, dakle indirektno se pak nečemu pridaje lepše i zvučnije značenje i smisao, nego što u suštini i jeste.
Kada je u pitanju istorijsko poreklo ove reči odnosno stilske figure, pretpostavlja se da je ona i potekla iz vremena helenizma, te da je u retorici prvi upotrebio Demetre, kao jedan slikovit način govora, te se kasnije utvrdila i u pisanju kao forma davanja drugačijeg smisla onome o čemu se u suštini piše.
U književnosti, odakle je i potekla alegorija kao pomenuta stilska figura, ona ima odliku potrebe za personifikacijom, davanjem „dublje i složenije“ simbolike, te se koristi u formi metaforičke figure u delima kojima se daje više metafora u značenju, a u delima satiričnog ili pak komičnog sadržaja, odakle se kasnije proširila i na slikarstvo (na primer slika „Revolucija“, autora Ežena Delakroa, francuskog slikara koji je bio predstavnik pravca romantizma).
Kada je u pitanju alegorija, ona se dakle najviše koristi kao stilska književna figura, te kao forma umetničkog dela u slikarskoj umetnosti, i na kraju kao svojevrsna reč koje simbolizuje strategiju tumačenja.
Alegorija u književnosti – stilska figura sa višestrukim metaforičkim značenjem
U kniževnosti je alegorija predstavljena kao metafora koja prožima čitavoknjiževno delo, bilo poetsko ili prozno, te se zato i stručno naziva „proširena, višestruka ili prolongirana metafora“.
Suština koju treba posebno upamtiti, jeste u tome da alegorija nikada ne može i neće da promeni direktno značenje neke reči koja je naglašena, već menja ono o čemu se piše, dakle objekat ili predmet pisanja.
Pored dela satire i komedije, alegorija je posebno zastupljena u basnama kao kratkim proznim delima, koje su na neki način same po sebi celokupno pisane u metaforičnom obliku, te se odnose na ljude koji su predstavljeni u obliku životinja, i njima su sate ljudske osobine, koje su uz sve to i naglašene kao nužno loše ili dobre.
Neki od primera alegorije su dati u delu „Stradija“, Radoja Domanoviće, koji je pisan u formi basne sa elementima satire, kao i u nerodnim epskim pesmama „Ropstvo Janković Stojana“ ili „Zidanje Skadra“.
Na primer u pesmi „Ropstvo Janković Stojana“, žena je predstavljena kao „’tica lastavica“ (u stihovima „Vila gnijezdo ’tica lastavica, vila ga je za devet godina“); Janković Stojan je dalje predstavljen metaforički kao „siv sokole“ (u stihovima „Doleti joj siv zelen sokole“), dok je alegorija odnosno metafora njihove bračne zajednice „svijeno gnezdo“ (stihovi „Pa joj ne da gnijezdo da razvija“).
Dramaturg, pisac i pesnik iz Velike Britanije, Klajv Stejpls Luis, napisao je vrlo čuveno delo „Letpoisi Narnije“, u kojima se alegorija prožima kroz celo književno delo, a najbolje se vidi u poglevlju „Lav, veštica i ormar“ – gde je lik lava Aslana, kralja izmišljene zemlje Narnije koja se nalazi „iza ormara“, metaforički predstavljen kao lik koji se može vratiti iz mrtvih te se zato pak i pretpostavlja da je on oličenje Isusa Hrista; Bela veštica je željna moći i sebe smatra kraljicom Narnije, te se metaforički u ovom delu oslikava kao lik Đavola ili Zla; aok je na primer lik dečaka Edmunda Pivenskog, sinonim za izdaju i metaforički je predtavljen kao Juda.
Najpoznatija alegorijska satirična dela, u kojima se ova stilska figura koristi kako bi pak naglasila elemente satire, te da se pomoću nje „dodatno naruže i izvrgnu podsmehu“ neke ljudske osobine, po čemu je kasnije ova figura dobila i naziv „satirična alegorija“, jesu neka od vrlo poznatih dela našeg proslavljenog pisca Radoja Domanovića – „Mrtvo more“; „Vođa“; „Danga“; „Naša posla“; „Razmišljanje jednog običnog srpskog vola“; „Kraljević Marko po drugi put među Srbima“, i mnoga druga dela.
U poeziji su alegoriju veoma često koristili brojni poznati pesnici – Frančesko Petrarka; Ivan Cankar; Petar Kočić; Viktor Igo; Gete; Đura Jakšić i mnogi drugi, a samo od nekih primera su likovi „žene sa povezom preko očiju“ (koja je metafora za pravdu); lik Amora sa strelom (koji je alegorija za ljubav i strast).
U pisanju se kao stilska figura, alegorija susreće na primer u delima „Božanstvena komedija“ od Dantea Aligijerija, koja je prepuna metafora – sama mračna šuma u kojoj se pisac izgubio jeste metafora za Pakao, a u njemu su predstavljeni i gresi običnog čoveka, koji pisca „napadaju“ u mraku u šumi u kojoj je izgubljen (svaka navedena reč je po jedna zasebna alegorija), te je tako požuda predstavljena u liku pantera; oholost koja je predstavljena u liku lava; te i pohlepa u liku vučice.
U pomenutom delu, Vergilije spasava Dantea iz Pakla, te ga vodi u Čistilište, koje ima sedam terasa, koje su u suštini metafora za sedam smrtnih grehova (ponos; zavist; lenjost; bes; pohlepa; halapljivost; sebičluk), a samo Čistilište je alegorija za pokajanje i mogućnost da se greške ipak i isprave.
U delu Džordža Orvela, „Životinjsko carstvo“, alegorija je prožeta kroz čitavo delo i likove, a u suštini se u pomenutoj knjizi preneseno piše o državnom udaru ruskog cara Nikolaja II, koji je i doprineo poznatoj komunističkoj revoluciji u Rusiji, pre početka Drugog svetskog rata.
Orvel je kroz likove životinja, na farmi, predstavio tadašnje stanje u Rusiji, te je kroz njihove likove uopšte pokazao najgore ljudske osobine i stvarnu sliku društva u „iskrivljenoj i odista i prenaglašenoj formi“, te je tako – u liku svinja predstavio Lenjina; Karla Marksa; Lava Trockog; Molotova; u liku ljudi koji su vlasnici farme je preneseno opisao između ostalih i cara Nikolaja II i Adolfa Hitlera; dok su pak konji i magarci bili alegorijski i metaforički opisani likovi naroda koji je živeo u Rusiji u doba prevrata, te se borio sa siromaštvom, ali i trpeo vlast i nije imao niti smelosti niti dovoljno organizovanosti za pobunu.
Alegorija je sveprisutna i u muzici, kao i u slikarstvu, te ima isti „efekat“ kao u književnosti, kada je potrebno nešto izraziti u prenesenoj formi, ali istodobno i naglasiti njegov značaj, kako bi se ili ostavio jači utisak na onoga ko delo posmatra, ili kako bi se ostvarile neke bliže interakcije te se i posmatrač ili slušalac uspeo pronaći u nekim osobinama koje su date u radnji dela sa elementima alegorije.
Kada je u pitanju retorika kao umetnost govora, u njoj se alegorija posebno koristi da bi se izrazila svojevrsna apstraktnost mišljenja, ali i da bi govornik „neprimetno“ i po malo filozofski, izrazio neki prezir, divljenje ili sličnu osobinu prema onome o kome govori ili pak slušaocu, ali sasvim neprimetno i indirektno, u „zavijenoj“ formi, često sa elementima komičnog ili laskavog, kako bi se skrila prava „stvarnost i realnost“, koja je vrlo oštra i nekada čak i uvredljiva.
Po nekim definicijama alegorija u prevodu sa grčkog znači i „dugo govoriti i pripovedati“, te i otuda njena najveća upotreba i jeste u retorici i u književnosti, a od alegorije je izveden i jedan specifičan pojam – alegorezi – kao tekstovi koji imaju sasvim suprotno metaforičko značenje od onog stvarnog, te u njima uopšte nema spominjanja stvarnosti ni stvarnih likova i događaja, već su svi oni dati kao nešto sasvim drugo, i postoji potreba da se pojedinačno i pažljivo čitanjem i tumače i analiziraju.
